ترجمه تفسیر المیزان

این نکته در لیست فعالیت‌های علمی آیت ‌الله مصباح یزدی کمتر مورد توجه قرار گرفته است که ایشان در اولین ترجمه تفسیر المیزان، که قبل از سال1344 انجام و حدود 40 مجلد چاپ شد، در کنار آقایان محمدعلی گرامی، عبدالکریم نیری بروجردی، محمدرضا صالحی کرمانی، سیدمحمد خامنه‌ای، محمد جواد حجتی کرمانی،1 در ترجمه ۱۲ جلد آن مشارکت داشتند که ده جلد اول این ترجمه در انتشارت دارالعلم قم و سى جلد بعد در انتشارات محمدى منتشر شد2 اما بعدها با پیشنهاد علامه طباطبائی و به جهت یکدست شدن ترجمه‌ها، مجموع تفسیر المیزان توسط آقای موسوی همدانی ترجمه و توسط دفترانتشارات اسلامى (جامعه مدرسین حوزه علمیه قم) به چاپ رسید. 

 آیت ‌الله شیخ رضا استادی در مورد ترجمه المیزان توسط آیت ‌الله مصباح می‌گوید:«آقای مصباح یک جلد از تفسیر المیزان را ترجمه کرده‌اند که چاپ شده و چند جلد هم آیت ‌الله مکارم و آقای گرامی و آقای حجتی ترجمه کردند که چاپ شده اما این‌که غیر از ترجمه یک جلد از تفسیر، حضرت آقای مصباح دخالت دیگری هم داشته بنده اطلاع ندارم.»3

تعلیقه بر  دو  کتاب ارجمند «معادن الحکمة» 

و «اللوامع الإلهیة»

به نظر می رسد آیت ‌الله مصباح در حوالی سال 1347 و پیش از آن کارِ تعلیقه بر کتاب «معادن الحکمة فی مکاتیب الأئمة» اثر محمد علم الهدی[نوه دختری ملاصدرا]4 و همچنین تعلیقه بر کتاب «اللوامع الإلهیة»5  اثر فاضل مقداد را انجام داده باشند.6 و با توجه به آنکه انتشارات مکتبة الصدوق تهران در سال 1388 ه.ق [1347 ه.ش] از چاپخانه وزیری یزد درخواست انتشار کتاب را داده، احتمالاً در نیمه دهه 40شمسی تصحیح شده و در تاریخ مذکور به چاپ رسیده است.7

کتاب «بیست و هشت گفتار اعتقادی، اخلاقی»

این کتاب قسمتى از بحث‌هاى اعتقادى و اخلاقى آیت ‌اللّه مصباح یزدی است که برای اولین‌بار در سال 1353 با عنوان «بیست و هشت گفتار اعتقادی، اخلاقی» توسط مؤسسه در راه حق و اصول دین به چاپ رسید و پس از نایاب شدن در بازار، مرکز آموزش مدیریت دولتى آن را در سال 1374 با اندک تغییراتى در نحوه تنظیم مطالب، براى بهره‌گیرى بهتر آموزشى دانشجویان آن مرکز با عنوان «مباحثی پیرامون مسائل اعتقادی و اخلاقی»8 به چاپ رسانید که پس از مدت کوتاهی، باز هم نسخه چاپی کتاب تمام شده و به چاپ دوم در همان سال رسید.9

کتاب «خودشناسی برای خودسازی» 

کتاب «خودشناسى براى خودسازى» جزء اولین کتاب‌هایی است که توسط آیت ‌الله مصباح یزدی تالیف شده است.10 ایشان در این رابطه می‌گوید:«اولین چیزی که می‌شود از آن به عنوان تألیف اسم برد، مربوط به وقتی است که من در مدرسه منتظریه حقانی بودم. من سابقاً آن‌جا تدریس می‌کردم. در آنجا جای خالی بحثی که جنبه سازندگی و اخلاقی داشته باشد، احساس می‌شد و من بحثی تحت عنوان خودشناسی برای خودسازی مطرح کردم. بعد خلاصه این مبحث را نوشتم و به صورت یک کتابچه در آمد که تا به حال چندین بار چاپ شده و دوستان هم در برنامه‌های مؤسسه از آن استقبال کردند و ظاهراً در بعضی از گروه‌ها یک ماده درسی شد.»11حجت‌الاسلام و المسلمین مجتبی مصباح، فرزند آیت ‌الله مصباح می‌گوید: «مرحوم علامه [طباطبائی] به حاج آقا می فرمود: تو در میان شاگردانم همانند انجیر هستی که همه چیز آن قابل استفاده است و چیزی از آن دور ریخته نمی‌شود. و وقتی حاج آقا اولین تالیف خود را با نام «خودشناسی برای خودسازی» به علامه تقدیم می‌کنند ایشان پس از مطالعه آن می‌فرمایند: تو خیلی از مطالب را رندانه در این کتاب آورده‌ای.»12 آیت ‌الله فیاضی می‌گوید: «درس‌های استاد، به خصوص دروس معارف و درس «خودشناسی برای خودسازی» به گونه‌ای بود که ما احساس می‌کردیم این مطالب را هیچ جای دیگر حوزه نمی‌شود پیدا کرد، و الحمدلله آن درس‌ها برای ما بسیار سرنوشت‌ساز بود. معارف قرآن، آن طوری که خود استاد درس می‌گفتند و از ایمان سرشار و اعتقادشان به معارف دینی و به حضرت ولی عصر  (عج) سرچشمه می‌گرفت اثر خاصی داشت، و لازم بود چنین درس‌هایی در کل حوزه باشد تا طلبه‌ها دچار بعضی لغزش‌ها و تمایل به چپ و راست نشوند و در طریق مستقیم دین و اهل بیت(ع) حرکت کنند.»13 حجت الاسلام والمسلمین سیدمحمد غروی می‌گوید:«بحث‌های اخلاقی و قرآنی استاد و اساساً شخصیت فردی ایشان - بدون کوچک‌ترین تعارف و مبالغه‌ای - به شدت تأثیرگذار بود؛ یعنی ایشان ساختار فکری و شخصیتیِ دوستان را به گونه‌ای ساخت که همه دوستان ما، اکنون هر کدام در هرجا که هستند، در واقع با همان مایه‌هایی که آن زمان از درس‌های استاد به دست آورده‌اند، زندگی می‌کنند. ... یادم نمی‌رود بعضی از دوستان آن قدر شیفته درس اخلاق ایشان شده بودند که تمام هفته به امید آن بودند که پنج‌شنبه فرا برسد و درس اخلاق استاد را دریابند؛ بعضی‌ها در کلاس حالت معنوی خاصی داشتند. خود استاد نیز طبعاً درس‌هایی می‌گفتند که بسیار تأثیرگذار بود.»14

کتاب «اسلام و اخلاق» 

از آیت ‌الله مصباح یزدی در این دوره -که سال آن دقیقاً مشخص نیست- کتابی با نام «اسلام و اخلاق» منتشر شده است. این کتاب در واقع یکی از مقاله‌های قدیمی آیت‌الله مصباح بوده است 15 که در آن به صورت مفید و مختصر به مسائل زیر پاسخ داده‌اند: 

1. اخلاق چیست و چگونه پیدا می‌شود؟

2. نقش اخلاق در سعادت و شقاوت انسان چیست؟

3. اهمیت اخلاق از نظر اسلام در چه پایه است؟

4. ملاک تشخیص اخلاق فاضله از اخلاق رذیله چیست؟

5. روش اسلام در تهذیب اخلاق چگونه است؟

این کتاب در سال‌های قبل از پیروزی انقلاب اسلامی به همت انتشارات جهان آرا به چاپ رسیده است.16 

نگاه جامع آیت ‌الله مصباح یزدی در موضوعات علمی حاکی از آن است که ایشان برنامه‌ای جامع برای تحول در علوم انسانی- اسلامی داشته است. نگرش جدید ایشان در پرداختن به مباحث فلسفه اخلاق، تفسیر موضوعی قرآن کریم و نقد اندیشه‌های غربی و غیره حاکی از همت والای ایشان بوده است که مدت‌ها پیش از پیروزی انقلاب اسلامی پی‌ریزی شده بوده است.

پانوشت‌ها:

1- برخی اسامی مترجمان اولیه المیزان را این‌گونه تبیین کرده‌اند: «ترجمه تفسیرالمیزان، فارسى، مترجم: جمعى از مترجمان (آقایان: سید محمدباقر موسوى همدانى، محمدتقى مصباح یزدى، عبدالکریم نیّرى بروجردى، محمدرضا صالحى کرمانى، محمدعلى گرامى قمى، ناصر مکارم (شیرازى) چهل جلد، ده جلد اول در قم: دارالعلم و سى جلد بعد در تهران: انتشارات محمدى منتشر شده است.» (ر.ک: محمدعلی هاشم‌زاده، «کتاب‌شناخت المیزان»، پژوهش‌های قرآنی 1376 شماره 9و 10ویژه نامه تفسیر المیزان. http://ensani.ir/.) در این متن نام آقایان «حجتی کرمانی و سیدمحمد خامنه‌ای نیامده است» اما در برخی منابع مانند کتاب‌شناسی ترجمه المیزان در نرم افزار «جامع التفاسیر» مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور)، نام این دو شخصیت نیز آمده است.

2- پس از آن همین ترجمه توسط بنیاد علمى و فکرى علامه طباطبایى با همکارى مؤسسه نشر فرهنگى رجاء و مؤسسه امیرکبیر در بیست جلد دو بار در سال‌های ۱۳۶۳ و ۱۳۶۴ چاپ شد.

ر.ک: محمدعلی هاشم‌زاده، «کتابشناخت المیزان»، پژوهش‌های قرآنی 1376 شماره 9 و 10 ویژه نامه تفسیر المیزان. http://ensani.ir/.

3- مصاحبه مکتوب با آیت ‌الله شیخ رضا استادی، 18/12/1399 آرشیو بنیاد تاریخ پژوهی و دانشنامه انقلاب اسلامی.

4- «مَعادن الحِکمَة فی مَکاتیب الائمة» کتابی به زبان عربی شامل ۲۱۶ نامه و نوشته از امامان معصوم(علیهم‌السلام) است. نویسنده این کتاب، محمد علم‌‌الهدی (درگذشته ۱۱۱۵ق) فرزند فیض کاشانی است. اولین چاپ معادن الحکمة، به سفارش آیت‌الله مرعشی نجفی و با استفاده از نسخه‌های خطی موجود در کاشان، نزد خاندان فیض کاشانی در سال ۱۳۸۸ق/۱۳۴۷ش در یزد، توسط سید علی‌محمد وزیری و انتشارات وزیری انجام شد. سپس با ویرایش مجدد و اصلاحات محمد رازی، محمدتقی مصباح یزدی و علی‌اکبر غفاری در تهران، توسط نشر صدوق چاپ شد. در این چاپ، کتاب «هدیة ذوی الفضل و النهی به ترجمة علم‌ الهدی» که توسط آیت ‌الله مرعشی نجفی درباره معادن الحکمة و خانواده نویسنده نوشته شده بود، به عنوان تصدیر (دیباچه) در ابتدای جلد اول اضافه شد. آدرس آیات، روایات، اختلاف نسخ، معانی برخی الفاظ و اصطلاحات و توضیحات و ارجاعات در پاورقی کتاب آمده و فهرست مطالب، اعلام و اماکن در انتهای هر جلد ذکر شده است. ر.ک: محمد ‌شریف رازی، گنجینه دانشمندان، کتابفروشی اسلامیه، تهران، 1352. ج7، صص 465 و 466.

5- نام کامل کتاب «اللَوامعُ الالهیه فی المباحثِ الکلامیَه» است. کتاب کلامی نوشته مقداد بن عبدالله معروف به فاضل مقداد شاگرد شهید اول.

6- «راهنمای سیر مطالعاتی آثار آیت ‌الله مصباح یزدی» پایگاه اطلاع رسانی آثار حضرت آیت ‌الله مصباح یزدی،

http://www.mesbahyazdi.ir/.

7- ر.ک: زندگى نامه حضرت آیت ‌الله محمدتقی مصباح یزدی، ص196.

8- در ضمن این کتاب به زبان آذری نیز ترجمه شده است.

9- ر.ک: «آثار نوشتاری استاد»، پایگاه اطلاع رسانی آثار حضرت آیت ‌الله مصباح یزدی، [بی تا]، http://mesbahyazdi.ir. همچنین: زندگى نامه حضرت آیت ‌الله محمدتقی مصباح یزدی، ص154.

10- ظاهراً این کتاب اولین بار به شکل رسمی در سال 1377 و توسط مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی به چاپ رسید و گویا قبل از آن به شکل جزوه بوده است. پس از چاپ این کتاب، ترجمه‌های عربی و انگلیسی آن نیز روانه بازار شدند که عبارتند از: «معرفة الذات لبناءها الجدید» و «العودة الی الذات و صیاغتها من جدید » که توسط انتشارات امیرکبیر تهران و دارالروضة بیروت چاپ شده، و به قلم آیت‌الله محمدعلى تسخیرى ترجمه شده است. همچنین ترجمه انگلیسى این اثر با عنوان Self-Recognition for Self-Improvement به قلم خانم مژگان جلالى صورت گرفته و سازمان تبلیغات اسلامى در سال 1992 م /1413 ق آن را چاپ کرده است. 

هم‌چنین ترجمه ترکی آذربایجانی این کتاب نیز به کوشش انتشارات طهارت در سال 2005 میلادی در 64 صفحه و نیز ترجمه بوسنیایی آن در سال 2004 میلادی در 117 صفحه به زیور طبع آراسته شده است. هم‌چنین مقرر گردیده است که این کتاب توسط آقای دکتر عباس بستانی به زبان فرانسوی ترجمه شود. ر.ک: «آثار نوشتاری استاد»، پایگاه اطلاع رسانی آثار حضرت آیت ‌الله مصباح یزدی، 

http://mesbahyazdi.ir. همچنین ر.ک: زندگى نامه حضرت آیت ‌الله محمدتقی مصباح یزدی، ص150-152.

11- ذوالشهادتین امام. ص255.

12- حقیقت شرق: نگاهی بر زندگی و خاطرات حکیم فرزانه حضرت آیت ‌الله مصباح، ص49-50.

13- زندگى نامه حضرت آیت ‌الله محمدتقی مصباح یزدی، ص104-105.

14- همان، ص-105

15- در حوالی سال‌های 41-42 ، مقاله‌ای از آیت ‌الله مصباح در سالنامه مکتب جعفری با عنوان «اسلام و اخلاق» به چاپ رسید که جزئیات بیشتری از آن در دست نیست. ر.ک: جریانها و سازمانهای مذهبی- سیاسی ایران، ص491.

گویا این اثر در سال 1354 به شکل کتاب منتشر شده است.

16- زندگى نامه حضرت آیت ‌الله محمدتقی مصباح یزدی، ص155.